Τα «πάθη» των φωνηέντων και τα δικά μας

Η διαμάχη που ξέσπασε με αφορμή το νέο σχολικό βιβλίο Γραμματική Ε΄ και ΣΤ΄ Δημοτικού συνεχίζεται αλλά με μειωμένη, ευτυχώς, ένταση.
Η κ. Κατσογιάννου («Βήμα» 3/08/12) αποκαλεί ταχυδακτυλουργούς όσους χρησιμοποίησαν τους όρους «απλοποιήσεις» και «διαφοροποιήσεις» (γλωσσικές) στην αρθρογραφία τους ενώ δεν βλέπει ότι εισηγητές των όρων αυτών είναι οι συντάκτες του εγχειριδίου (βλ. Πρόλογο). Βεβαίως και υπήρξε πληθώρα αλφάβητων στην αρχαία Ελλάδα, όπως υπήρξε και πληθώρα πόλεων-κρατών, με πολλούς και διαφορετικούς φθόγγους, αλλά εδώ δεν μιλάμε για τα αρχαία αλφάβητα γενικά (ή για τις νεοελληνικές διαλέκτους γενικά), μιλάμε για τους φθόγγους των γραμμάτων η, υ και ω του αλφάβητου που καθιερώθηκε στην Αθήνα το 403 π.Χ. και για τους φθόγγους των γραμμάτων αυτών στη νέα ελληνική. Κακώς η (επιστημονική) συζήτηση του θέματος δεν συμπεριέλαβε τις διαλέκτους. Δεν είναι αυτονόητο ή δεδομένο ότι και οι διάλεκτοί μας έχουν μόνο τους φθόγγους [i] και [o] για τα εν λόγω γράμματα.

Αναφορικά με τους φθόγγους των 7 φωνηέντων της αρχαίας δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι στην Αθήνα του Περικλή τα δίχρονα α, ι και υ ήταν «δυο φωνήεντα που παριστάνονταν με το ίδιο γράμμα» (sarantakos.wordpress.com/ 2/8/12). Αντιθέτως. Ο Allen, (Vox Graeca, 1987), μιλάει για «εξελικτική πορεία των φθόγγων που απεικονίζεται με σύμβολα» (σ.71) και στη σ. 60 γράφει, «Τhese facts provide a further indication that the Greek short open vowel was not markedly dissimilar in quality from the long”. Το βραχύ, ανοιχτό φωνήεν δεν ήταν, λέει, ιδιαίτερα διαφορετικό από το μακρό. Έτσι το βραχύ και το μακρό α ήταν όμοια («similar») με το πρώτο και δεύτερο φωνήεν στο Ιταλικό amare αντίστοιχα. Για τα μακρά και βραχέα ι και υ παραπέμπει στα γαλλικά vite και vive, lune και ruse αντίστοιχα (σ. 61 κ.ε.). Η όποια διαφορά μεταξύ τους ήταν χρονική (με το μακρό να διεκδικεί περισσότερο χρόνο). Ο Allen κάνει επίσης λόγο (σ. 66 κ.ε.) για «εξελικτικές μορφές» των ει και ου που οδήγησαν σε κλειστούς, μακρούς φθόγγους (όχι διπλούς). Οι φωνηεντικοί λοιπόν φθόγγοι των 7 γραμμάτων της αρχαίας δεν ήταν ούτε 10 ούτε 12 (πάντα στην Αθήνα του 5. και 4. αιώνα π.Χ.).

Ποιος εισηγήθηκε τη διδασκαλία των διαλέκτων στο δημοτικό; Οφείλουμε να πούμε διευκρινιστικά στα παιδιά (με αφορμή το νέο σχολικό βιβλίο) τι ισχύει σχετικά με τους φωνηεντικούς φθόγγους της αρχαίας γλώσσας (της κλασικής περιόδου) και των σημερινών διαλέκτων. Όταν π.χ. ένας μαθητής από τη Μάνη γράφει «αγαπώ», διαβάζει και ακούει «αγαπ[o]» στο σχολείο, αλλά «αγαπού» στο σπίτι, δεν πρέπει να ξέρει πού οφείλεται αυτό; Οι αγρότες γονείς ή φίλοι θα του λύσουν την απορία; Και μιλάμε βέβαια για παιδιά με έφεση στα γράμματα.

Ο Thumb, διαπρεπής γλωσσολόγος, στο έργο του (A Handbook of the Modern Greek Language, 1964) ξεχωρίζει το «φωνητικό σύστημα» (phonetic system) της νεοελληνικής κοινής από εκείνο των διαλέκτων (σ. 5) και τονίζει, «Apart from these sounds, there exist in the various dialects other sounds» (σ. 6), που προτίθεται να συζητήσει (ανάμεσά τους και οι «ήχοι» των η, υ, και ω). Στις διάφορες διαλέκτους υπάρχουν λοιπόν «άλλοι ήχοι». Δεν μπορούμε επομένως να λέμε ότι οι διάλεκτοι έχουν πέντε φωνηεντικούς φθόγγους όσους έχει και η κοινή. Οι πέντε φθόγγοι υπάρχουν, αλλά δεν είναι μόνο αυτοί. Περί αυτού πρόκειται.

Στο κεφάλαιο του βιβλίου του με τίτλο «Φωνητικές αλλαγές» διαβάζουμε (σ. 8), «In many dialects (chiefly in Zaconian, but also in Aegina, Megara, and Athens) the a. Gk. υ and οι are, as a rule, represented by ου: e.g. τσουμούμαι “Ι sleep”, σούκο=σύκο “fig”…» Λέει λοιπόν ο άνθρωπος ότι σε πολλές διαλέκτους (κυρίως όμως στην Τσακωνική, της Αίγινας, των Μεγάρων και της (παλιάς) Αθήνας) τα αρχαία ελληνικά υ και οι αναπαριστάνονται κατά κανόνα (δική μου υπογράμμιση) με το ου και δίνει παραδείγματα. Συμφωνεί και ο Sturtevant (βλ.The Pronunciation of Greek and Latin, 1968) ο οποίος μάλιστα υποστηρίζει (σ. 42) ότι ο αρχαίος φθόγγος υ εξακολουθεί να υπάρχει στην τσακωνική διάλεκτο. Στη σελ. 152, υποσ.3 ο Thumb αναφέρεται στο ου της πελοποννησιακής διαλέκτου στη θέση του ω (όπως στο παραπάνω παράδειγμα). Ο Thumb σημειώνει επίσης (σ. 7) «In the Pontic dialect the a.Gr. η is for the most part represented by ε : -έρθα «I came» = ήρθα…» και δίνει περισσότερα παραδείγματα. Στην ποντιακή διάλεκτο, μας λέει, το αρχαίο ελληνικό η αναπαριστάνεται ως επί το πλείστον με το ε.

Έτσι εξηγείται γιατί π.χ. στη Μάνη γράφουν «ώρα» και λένε «ώρα» και όχι «ούρα». Ο διαλεκτικός φθόγγος [u], π.χ. «αγαπού», δεν έχει δηλαδή καθολική ισχύ, γιατί τα φωνολογικά αυτά φαινόμενα ισχύουν «κατά κανόνα» ή «ως επί το πλείστον». Έτσι σε κάποιες λέξεις η διαλεκτική φωνολογία συμπίπτει με εκείνη της κοινής. Και τα ευρήματα των σύγχρονων ερευνητών δεν είναι διαφορετικά (βλ. π.χ. Δημελά, Φωνολογικά φαινόμενα της μεγαρικής διαλέκτου, 2011, με βιβλιογραφία). Ο Thumb, σημειωτέον, εξετάζει τα φαινόμενα αυτά στο κεφάλαιο «Phonetics” (Φωνητική) και όχι στο κεφάλαιο «Morphology» (Μορφολογία).

Όταν λέμε λοιπόν (και τονίζουμε) ότι οι φωνηεντικοί φθόγγοι της νέας ελληνικής είναι 5 ([a],[i] [e], [o], [u]), οφείλουμε να διευκρινίσουμε παράλληλα ότι σε αρκετές διαλέκτους οι φθόγγοι των γραμμάτων η, υ και ω δεν είναι πάντα [i] και [o]. Ειδικοί και μη ειδικοί μπορεί να δίνουν διάφορες εξηγήσεις και να μιλούν π.χ. για μορφολογικά στοιχεία, για αλλοίωση του φθόγγου [i] και [o] της κοινής, για επιβίωση (survival) του αρχαίου φθόγγου σε διαφορετική μορφή, κτλ. Δεν είναι πάντως τυχαίο ότι ο Thumb μιλάει για τα «αρχαία ελληνικά» (ancient Greek) υ, η (και ω). Σημασία έχει πάντως ότι στις νεοελληνικές διαλέκτους οι φθόγγοι των γραμμάτων αυτών δεν είναι πάντα [ι] και [ο], όπως στη κοινή. Η διάλεκτος είναι η ψυχή της γλώσσας που ζει και συνεχίζει την πορεία της. Καλά θα κάνουμε τουλάχιστο να τη σεβαστούμε.

Επειδή ζούμε πάλι σε καιρούς χαλεπούς, ας θυμηθούμε την παροιμία «φύλαγε τα ρούχα σου να έχεις τα μισά». Ας μην είμαστε ανιστόρητοι. Η κρίση που βιώνουμε δεν είναι μόνο οικονομική. Είναι πρωτίστως κρίση των παραδοσιακών αξιών