«Να πιστεύετε τα μισά απ’ όσα βλέπετε και τίποτε απ’ όσα ακούτε»
Dinah Craik, 1858

«Βλέπουμε τον κόσμο σύμφωνα με την πολιτιστική μας παράδοση και την ικανότητα των αισθητηρίων μας οργάνων να παραγάγουν πολιτιστικά προκαθορισμένα μηνύματα»
Jamake Highwater, 1981

Δεν αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον με τα μάτια αλλά με το μυαλό. Ο νους μας “διαβάζει” την πραγματικότητα μέσα από εικόνες και δημιουργεί τον κόσμο. Τα μάτια έχουν μικρή βιολογική σημασία και εξαρτάται στον καθένα μας πως ο εγκέφαλός του θα ερμηνεύσει τις εικόνες που προσλαμβάνει. Η ζωή του κατόχου του ματιού και η προσπάθεια αναπαραγωγής πολιτιστικά προκαθορισμένων μηνυμάτων παίζουν κύρια ρόλο στην ερμηνεία των εικόνων. Έτσι εξάλλου εξηγείται και το γεγονός ο καθένας μας να βλέπει, ανάλογα με τα βιώματά του, διαφορετικά πράγματα στην ίδια εικόνα!

Κοιτάξτε την παρακάτω εικόνα και πες τε τι βλέπετε! Δείξτε την και σε κάποιον άλλο ή διαβάστε τα παρακάτω και θα καταλάβετε.

Η φημισμένη αυτή εικόνα σχεδιάστηκε για να ερμηνεύεται είτε ως μια νέα γυναίκα ή ως μια γριά, γι’ αυτό και μερικές φορές της δίνεται και η επιγραφή “σύζυγος και πεθερά”. Είχε δημοσιευτεί από το Βρετανό σκιτσογράφο W. E. Hill το 1915, και εισήχθη στην ψυχολογική φιλολογία από τον E. G. Boring το 1930.

Για να μελετήσει το ρόλο του αντιληπτικού συνόλου ο R. Leeper ξανασχεδίασε την εικόνα το 1935 σε δύο “μεροληπτικούς” τύπους: έναν που τόνιζε τη γριά κι’ έναν άλλο που τόνιζε την νέα γυναίκα. Το βλέπετε στην παρακάτω εικόνα.

Ο Leeper μετέβαλλε τις συνθήκες θέασης για πέντε ομάδες. Μια ομάδα είδε μόνο το διφορούμενο σχέδιο, με αποτέλεσμα το 65% της ομάδας αυτής να περιγράψει αυθόρμητα την εικόνα ως εικόνα μιας νέας γυναίκας. Η δεύτερη και η τρίτη ομάδα διάβασαν αντίστοιχα, προτού δουν την εικόνα, μια λεκτική περιγραφή της γριάς και της νέας γυναίκας. Το 100% της ομάδας με την λεκτική περιγραφή της νέας ερμήνευσε τη διφορούμενη εικόνα ως εικόνα μιας νέας γυναίκας και το 94% με τη λεκτική περιγραφή της γριάς ερμήνευσε την εικόνα ως εικόνα γριάς γυναίκας. Η τέταρτη και η πέμπτη ομάδα είδαν πρώτα την “παλιά” έκδοση και την “νέα” έκδοση αντίστοιχα. Τα αποτελέσματα ήταν τα ίδια με των ομάδων 3 και 4. Το 100% της ομάδας 5, που είχε δεί την νέα έκδοση πρώτα ερμήνευσε τη διφορούμενη εικόνα ως εικόνα μιας νέας γυναίκας και το 94% της ομάδας 4, που είχε δει πρώτα την παλιά έκδοση, ανέφερε ότι είδε τη γριά στη διφορούμενη εικόνα. Το αποτέλεσμα που βρήκε ο Leeper ήταν ότι κάθε μια από τις δασκαλεμένες ομάδες είχε “κλειδωθεί” στην προηγούμενη εμπειρία της.

Κοιτάξτε επίσης την παρακάτω εικόνα και πες τε τι βλέπετε!

Παριστάνει η εικόνα ένα άσπρο βάζο (ή ποτήρι) σε μαύρο φόντο ή δυο μαύρα πρόσωπα σχεδιασμένα προφίλ σε άσπρο φόντο;

Όταν με βάση τα παραπάνω εντοπίσουμε τη φιγούρα, βάζο ή δύο πρόσωπα, τα περιγράμματα μοιάζει να της ανήκουν και φαίνεται να προβάλλει μπροστά από το φόντο. Βλέποντας μιαν οπτική εικόνα, φαίνεται ότι έχουμε ανάγκη να ξεχωρίσουμε ένα κυρίαρχο σχήμα (μια “φιγούρα” με καθορισμένο περίγραμμα) από εκείνα που τα τρέχοντα ενδιαφέροντά μας στέλνουν στο “υπόβαθρο” (ή φόντο). Οι έννοιες αντίληψης φιγούρας και υποβάθρου οφείλονται στους ψυχολόγους της λεγόμενης σχολής Gestalt και ειδικότερα στους Marx Wertheimer, Wolfgang Köhler und Kurt Koffka.

Στην πιο κάτω εικόνα η ψευδαίσθηση δημιουργείται από την ασυμμετρική διαφορά στα χρώματα των μικρών στοιχείων και οφείλεται στην εμφάνιση μετα-εικόνων έπειτα από έντονο ή παρατεταμένο ερεθισμό του αμφιβληστροειδούς από φως.

«Η αντίληψη είναι μια δυναμική διεργασία που αποτελεί την αναζήτηση του εγκεφάλου για την καλύτερη ερμηνεία των πληροφοριών που δέχεται. Μερικές φορές όμως ο εγκέφαλος κάνει λάθος σε αυτό που υποθέτει ότι ισχύει και τότε προκύπτουν οι οπτικές ψευδαισθήσεις».

Richard Gregory, 1997

Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Bristol και συγγραφέας του περίφημου βιβλίου «Eye and Brain: The Psychology of Seeing»

Οι παρακάτω έγχρωμες φωτογραφίες είναι από την ιστοσελίδα του Akiyoshi Kitaoka, καθηγητή ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Ritsumeikan στο Κιότο της Ιαπωνίας. Στον ιστοχώρο αυτό μπορείτε να βρείτε δεκάδες τέτοιες φωτογραφίες και ο σύνδεσμος αναφέρεται παρακάτω.

Και πόσα πόδια έχει ο ελέφαντας;

Προσπαθήστε να σχεδιάσετε την παρακάτω φιγούρα!

Τι βλέπετε στην πιο κάτω εικόνα;;;; Ε, όχι (το μυαλό σας κολλημένο εκεί, έτσι). Είναι γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία των παιδιών βλέπει σε αυτή τη φωτογραφία τα δελφίνια και όχι αυτό που βλέπετε εσείς!! Είπαμε …ο εγκέφαλος και τα βιώματα συχνά μας μπερδεύουν. Με λίγη προσπάθεια θα δείτε και σεις τα δελφινάκια!

Οι ρόδακες είναι έργο του ψυχολόγου Ακιγιόσι Κιταόκα του πανεπιστημίου Ρουτσιμέικαν του Κιότο της Ιαπωνίας. Η παρατήρηση της εικόνας δημιουργεί σχεδόν αμέσως την ψευδαίσθηση της κίνησης, που γίνεται ακόμα εντονότερη, όταν πραγματοποιείται με την περιφερειακή όραση. Η σταθερή σε ένα σημείο και επί μακρόν παρατήρηση της εικόνας περιορίζει την ψευδαίσθηση, αλλά αρκεί μια σύντομη μετακίνηση του βλέμματος ώστε το φαινόμενο να επανεμφανιστεί. Στην εικόνα αυτή η κίνηση φαίνεται να γίνεται με κατεύθυνση από τα μαύρα τμήματα, προς τα μπλε, τα λευκά, τα λαχανί, πάλι τα μαύρα κ.ο.κ. Ωστόσο, τα χρώματα αυτά υπάρχουν μόνο για πιο όμορφο αισθητικό αποτέλεσμα και δεν εξαρτάται η ψευδαίσθηση απ’ αυτά. Μπορεί να εμφανιστεί το ίδιο καλά και με παραλλαγή της εικόνας που χρησιμοποιεί μόνο τις κατάλληλες αποχρώσεις του γκρι, ώστε να διατηρεί την ίδια διαδοχή φωτεινότητας των τμημάτων που απαρτίζουν τους ρόδακες.

Κινούμενα σχέδια

Δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα πού οφείλεται αυτή η ψευδαίσθηση. Εκείνο που είναι σαφές είναι ότι αυτή η παράξενη διάταξη τμημάτων με τη συγκεκριμένη σχέση φωτεινότητας πρέπει με κάποιο τρόπο να ενεργοποιεί «τεχνητά» τους νευρώνες ανίχνευσης κίνησης των οπτικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου. Με άλλα λόγια, αυτά τα μοτίβα φωτεινότητας και αντίθεσης ξεγελούν το οπτικό μας σύστημα έτσι που να βλέπει κίνηση εκεί που δεν υπάρχει. (Μην ανησυχήσετε αν δεν μπορείτε να «δείτε» την κίνηση. Σε ορισμένους ανθρώπους συμβαίνει αυτό, χωρίς να υπάρχει κάποιο πρόβλημα με την όρασή τους).

Για να ερευνήσουν την αντίληψη της κίνησης, οι επιστήμονες χρησιμοποιούν συχνά μίνι ταινίες αποτελούμενες από δύο εικόνες επαναλαμβανόμενων σχεδίων. Για παράδειγμα, η πρώτη εικόνα περιέχει τυχαία κατανεμημένες μαύρες βούλες σε γκρι υπόβαθρο. Στη δεύτερη εικόνα υπάρχουν οι ίδιες βούλες, αλλά μετατοπισμένες ελαφρά προς τα δεξιά. Η γρήγορη διαδοχή της δεύτερης εικόνας δημιουργεί στον παρατηρητή την ψευδαίσθηση της κίνησης επειδή ενεργοποιούνται παράλληλα πολλοί νευρώνες ανίχνευσης της κίνησης. Είναι το φαινόμενο που χρησιμοποιείται για τη δημιουργία ταινιών κινουμένων σχεδίων και ονομάζεται «φαινόμενη κίνηση».

Αν, όμως, στη δεύτερη εικόνα ταυτόχρονα με τη μικρή μετακίνηση προς τα δεξιά οι βούλες αλλάξουν χρώμα και αντί για μαύρες γίνουν λευκές σε γκρι υπόβαθρο, τότε η κίνησή τους φαίνεται να γίνεται προς την αντίθεση κατεύθυνση. Αυτή η παράδοξη αντίθετη κίνηση οφείλεται σε ορισμένες ιδιαιτερότητες του τρόπου λειτουργίας μιας κατηγορίας νευρώνων που ονομάζονται ανιχνευτές Ράινχαρντ.

Βιολογική μικροηλεκτρονική

Κάθε νευρώνας ανίχνευσης κίνησης δέχεται σήματα από το συγκεκριμένο τμήμα του αμφιβληστροειδούς το οποίο παρακολουθεί. Η ενεργοποίηση του νευρώνα δεν μπορεί να γίνει από το σήμα που στέλνει μια μικρή ομάδα αισθητήριων κυττάρων του αμφιβληστροειδούς. Οταν ο ερεθισμός περάσει σε διπλανή ομάδα αισθητήριων κυττάρων και πάλι στέλνεται σήμα στο νευρώνα ανίχνευσης κίνησης, χωρίς και πάλι να είναι αρκετό για να τον ενεργοποιήσει. Αν όμως υπάρχει ένα κύκλωμα καθυστέρησης στην επικοινωνία ανάμεσα στην πρώτη ομάδα αισθητήριων κυττάρων και το νευρώνα ανίχνευσης, αλλά όχι ανάμεσα σε αυτόν και τη δεύτερη ομάδα αισθητήριων κυττάρων, τότε το σήμα και από τις δύο ομάδες μπορεί να φτάσει ταυτόχρονα στο νευρώνα και αθροιστικά να είναι αρκετά δυνατό για να ενεργοποιήσει το νευρώνα, ώστε να πυροδοτήσει. Για όσους γνωρίζουν στοιχεία μικροηλεκτρονικής, πρόκειται για το βιολογικό ανάλογο μιας λογικής πύλης AND (ΚΑΙ). Αν και δεν έχει κατανοηθεί γιατί σχέδια όπως των εικόνων με τους ρόδακες και τα φύλλα φτάνουν τελικά να ενεργοποιούν τους νευρώνες ανίχνευσης κίνησης, κρίσιμης σημασίας θεωρείται η μικρή ασυναίσθητη κίνηση που κάνουν τα μάτια, ακόμα και όταν έχουμε «καρφωμένο» το βλέμμα σε ένα σημείο.

Σχέδια που επαναλαμβάνουν κάποιο μοτίβο αρκετές φορές, ενεργοποιούν παράλληλα τους ανιχνευτές κίνησης, αυξάνοντας την ψευδαίσθηση της κίνησης. Ενα μικρό μέρος των εικόνων με τους ρόδακες και τα φύλλα δεν είναι αρκετό για να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση, αλλά τα μαζικά παράλληλα σήματα από μεγάλο αριθμό του ίδιου επαναλαμβανόμενου μοτίβου προκαλούν έντονη ψευδαίσθηση κίνησης. Κρύψτε το μεγαλύτερο μέρος της εικόνας με τα φύλλα και η ψευδαίσθηση θα χαθεί. Κλείστε το ένα μάτι και παρατηρήστε ολόκληρη την εικόνα με το άλλο. Η ψευδαίσθηση υπάρχει, αλλά είναι λιγότερο έντονη.

Από την εξελικτική σκοπιά, η δυνατότητα παρατήρησης της κίνησης έχει προφανή σημασία για την επιβίωση, είτε για την ανίχνευση θηράματος, θηρευτή ή άλλου μέλους του βιολογικού είδους ως ταίρι (όλα αυτά συνήθως κινούνται, σε αντίθεση με τους βράχους και τα δέντρα). Με χρήση εικόνων όπως αυτές της σελίδας οι επιστήμονες μελετούν και αρχίζουν να καταλαβαίνουν τις διεργασίες του εγκεφάλου των ζώων και του ανθρώπου, που σχετίζονται με την ανίχνευση της κίνησης.